Hipogonadyzm

Kiedy testosteronu jest za mało, czyli hipogonadyzm u mężczyzn

Hipogonadyzm to stan, w którym organizm mężczyzny produkuje niewystarczającą ilość androgenów - głównie testosteronu, czyli hormonu płciowego odgrywającego kluczową rolę w okresie rozwoju i dojrzewania. W konsekwencji, może dojść do zahamowania rozwoju lub regresji męskich cech płciowych, istotnego obniżenia lub utraty płodności, czy zaburzeń mających wpływ na życie seksualne. 

Wyróżniamy 2 główne typy tego schorzenia:

• hipogonadyzm hipergonadotropowy (pierwotny) - wynika z zaburzeń funkcji jąder; określany jest również jako pierwotna niewydolność jąder;
• hipogonadyzm hipergonadotropowy (wtórny) - ten typ wynika z zaburzeń w funkcjonowaniu przysadki mózgowej lub podwzgórza, czyli części mózgu, które wysyłają sygnały do jąder, aby produkowały testosteron.

Skutki hipogonadyzmu i to co można z nimi zrobić zależą od przyczyny i momentu, w którym pojawiła się ta choroba

Niektóre rodzaje hipogonadyzmu u mężczyzn można leczyć poprzez wdrożenie hormonalnej terapii zastępczej (HTZ) testosteronem (ang. testosteron replacement therapy  - TRT). 

Oba rodzaje hipogonadyzmu mogą być spowodowane cechą dziedziczną (wrodzoną) lub nabytą w późniejszym okresie życia, np. urazem lub infekcją. Jeśli wiesz, że w Twojej rodzinie była osoba dotknięta tą chorobą, powinieneś poinformować o tym lekarza (czynnik wyższego ryzyka). 

Czasami hipogonadyzm pierwotny i wtórny występują jednocześnie. 

Czym jest pierwotny hipogonadyzm?

Do najczęstszych przyczyn pierwotnego hipogonadyzmu należą:

• zespół Klinefeltera - choroba ta wynika z wrodzonej nieprawidłowej ilości chromosomów płciowych X. Mężczyzna zazwyczaj ma jeden chromosom X i jeden chromosom Y.

W zespole Klinefeltera oprócz jednego chromosomu Y obecne są dwa lub więcej chromosomy X. Chromosom Y zawiera materiał genetyczny, który determinuje płeć męską i związany z nią rozwój. Dodatkowy, nadprogramowy chromosom X, występujący w zespole Klinefeltera powoduje nieprawidłowy rozwój jąder, co z kolei prowadzi do niedoboru testosteronu.

• jądra niezstąpione - w trakcie życia płodowego, jądra rozwijają się w jamie brzusznej płodu i wraz z rozwojem ciąży (czasem już po urodzeniu) przemieszczają się w dół jamy brzusznej, przez kanały pachwinowe do moszny.

W przypadku hipogonadyzmu bywa, że jedno lub oba jądra nie zstępują do moszny. Schorzenie to często ustępuje samoistnie (jądra przemieszczą się do moszny) w ciągu pierwszych kilku miesięcy życia dziecka - bez konieczności leczenia. Jeśli jednak jądra nie zstąpią w ciągu 6-12 miesięcy od urodzenia, ani jednocześnie nie zostaną sprawdzone operacyjnie przez urologa dziecięcego, wówczas skutkiem będzie nieprawidłowy rozwój (mniejsza objętość jądra) i funkcjonowanie tkanki jąder, a przez to następcze zmniejszenie produkcji testosteronu;

• zapalenie jąder wywołane świnką - jeśli problem ten wystąpił w okresie dojrzewania lub dorosłości, powikłaniem może być trwałe uszkodzenie jąder, a w efekcie upośledzenie ich funkcjonowania i negatywny wpływ na produkcję testosteronu i płodność;
• hemochromatoza - zbyt wysoki poziom żelaza we krwi może powodować niewydolność jąder lub dysfunkcję przysadki mózgowej, co wpływa na produkcję testosteronu;
• uraz jąder - ponieważ jądra znajdują się poza jamą brzuszną, są podatne na urazy; mechaniczne uszkodzenie obu jąder może powodować hipogonadyzm;
• leczenie onkologiczne – chirurgiczne (orchidektomia - usunięcie jądra), chemioterapia, radioterapia, a w szczególności terapia hormonalna w leczeniu raka może wpływać na produkcję testosteronu i plemników; efekty leczenia są często przejściowe, ale czasami ich skutkiem może być też trwała niepłodność

Dlatego każdemu nastolatkowi i mężczyźnie, który nie zakończył planów rodzinnych przed rozpoczęciem leczenia onkologicznego bezwzględnie zaleca się zabezpieczenie płodności poprzez bankowanie nasienia

Na czym polega wtórny hipogonadyzm?

W przypadku hipogonadyzmu wtórnego, jądra nie funkcjonują prawidłowo z powodu problemów z przysadką mózgową lub podwzgórzem.

Przyczyną hipogonadyzmu wtórnego może być szereg schorzeń, w tym:

• zespół Kallmanna – polega na nieprawidłowym rozwoju obszaru mózgu kontrolującego wydzielanie hormonów przysadki i podwzgórza; zaburzenie to może powodować utratę węchu (anosmia) i ślepotę na barwę czerwoną i zieloną;
• zaburzenia przysadki mózgowej - nieprawidłowe funkcjonowanie przysadki mózgowej może upośledzać uwalnianie hormonów FSH i LH (folikulotropiny i lutropiny) z przysadki do jąder, wpływając na ograniczenie produkcji plemników i testosteronu; podobnie, jeśli u mężczyzny pojawi się guz przysadki mózgowej lub inny rodzaj guza mózgu zlokalizowany w pobliżu przysadki mózgowej, który poprzez ucisk na przysadkę może powodować niedobory hormonów gonadotropowych i następczo testosteronu;
• choroby zapalne - niektóre choroby zapalne, takie jak sarkoidoza, histiocytoza i gruźlica mogą dotyczyć podwzgórza i przysadki mózgowej i mogą wpływać na produkcję testosteronu;
• HIV/AIDS - choroba może powodować niski poziom testosteronu poprzez wielokierunkowy wpływ na podwzgórze, przysadkę mózgową i jądra;
• niektóre leki (np. przeciwbólowe na bazie opioidów) oraz sterydy, anaboliki lub hormony przyjmowane przez mężczyznę mogą również obniżać produkcję testosteronu;
• choroba otyłościowa - nadwaga i otyłość w każdym wieku predysponuje do hipogonadyzmu;
• starzenie się - wraz z wiekiem u mężczyzn następuje powolny, stopniowy spadek produkcji testosteronu, a tempo tego procesu jest bardzo zróżnicowane.

Jakie są objawy hipogonadyzmu?

Objawy hipogonadyzmu mogą rozwijać się stopniowo lub pojawić się nagle w trakcie życia.  

Hipogonadyzm u młodych chłopców prowadzi do opóźnienia dojrzewania płciowego, zmniejszenia wielkości narządów płciowych zewnętrznych, wnętrostwa, a także do zaburzeń wykształcenia się trzeciorzędowych cech płciowych: męskiej budowy ciała, niskiej barwy głosu, owłosienia typu męskiego (broda, klatka piersiowa, plecy). 

Z kolei u dorosłych mężczyzn, hipogonadyzm powoduje zmiany w ciele, sferze psychicznej, seksualnej i płodności

Mogą wystąpić poszczególne objawy, m.in.: 

• zaburzenia erekcji, 
• spadek libido,
• problemy z płodnością w wyniku obniżenia jakości nasienia włącznie z azoospermią (brakiem plemników w ejakulacie),
• przewlekłe zmęczenie i obniżony poziom energii,
• utratę masy mięśniowej i siły,
• przyrost tkanki tłuszczowej (zwłaszcza w okolicy brzucha),
• wahania nastroju, drażliwość, depresję,
• problemy z koncentracją i pamięcią,
• zmniejszenie owłosienia na ciele,
• ginekomastię (powiększenie piersi).

Hipogonadyzm może rozpocząć się w (i) okresie rozwoju płodowego, (ii) przed okresem dojrzewania, (iii) w wieku dorosłym. Objawy zależą od momentu wystąpienia deficytu męskich hormonów płciowych. 

Hipogonadyzm na etapie życie płodowego

Jeśli organizm nie produkuje odpowiedniej ilości testosteronu w okresie rozwoju płodowego, może to skutkować zaburzeniami rozwoju zewnętrznych narządów płciowych.  

W zależności od momentu wystąpienia hipogonadyzmu i wahań poziomu tetosteronu w okresie ciąży, dziecko genetycznie urodzone jako mężczyzna może urodzić się z: 

• żeńskimi narządami płciowymi zewnętrznymi i częściowo wewnętrznymi,
• narządami płciowymi, które nie są ani wyraźnie męskie, ani wyraźnie żeńskie (narządy płciowe niejednoznaczne, dawniej obojnacze),
• nie w pełni rozwiniętymi męskimi narządami płciowymi. 

Wszystkie objawy hipogonadyzmu okresu płodowego i wygląd narządów płciowych po urodzeniu może być także wynikiem częściowej lub całkowitej niewrażliwości na androgeny.

Wówczas poziomy testosteronu są prawidłowe, ale problem występuje na poziomie receptora androgenowego w komórkach całego ciała. 

Hipogonadyzm na etapie dojrzewania płciowego

Hipogonadyzm może opóźnić dojrzewanie lub je zahamować (częściowo, bądź całkowicie). 

Hipogonadyzm, który pojawia się w trakcie dojrzewania może utrudniać: 

• rozwój masy mięśniowej,
• przechodzenie procesu mutacji,
• prawidłowy wzrost owłosienia na ciele i twarzy,
• rozwój narządów płciowych (prącia i jąder) 

Mężczyźni z hipogonadyzmem, który pojawił się na etapie dojrzewania borykają się często z nadmiernym rozwojem tkanki piersi (ginekomastia) lub występuje u nich dysproporcja pomiędzy ramionami i nogami w stosunku do długości tułowia. 

Hipogonadyzm w dojrzałym wieku

U dorosłych mężczyzn, którzy prawidłowo przeszli dojrzewanie płciowe, hipogonadyzm może zmieniać (regresja) niektóre męskie cechy fizyczne, zaburzać funkcje rozrodcze i seksualne. Wczesne objawy mogą wówczas obejmować: 

• obniżone libido,
• zmniejszoną energię,
• występowanie stanów depresyjnych, lękowych.  

Wraz z upływem czasu, u tych mężczyzn mogą rozwinąć się również: 

• zaburzenie erekcji,
• problemy z płodnością,
• zmniejszenie wzrostu włosów na twarzy i ciele,
• redukcja masy mięśniowej,
• nadmierny rozwój tkanki piersi (ginekomastia),
• obniżenie gęstości kości i utrata masy kostnej (osteoporoza). 

Długotrwały lub nasilony hipogonadyzm może powodować zmiany psychiczne i emocjonalne

Wraz ze spadkiem poziomu testosteronu, u niektórych mężczyzn pojawiają się objawy podobne do objawów menopauzy u kobiet, np. uderzenia gorąca, trudności z pamięcią i koncentracją.  

Pewną odmianą hipogonadyzmu jest andropauza czyli zespół LOH (ang. late onset hypogandism) lub zespół ADAM (ang. Androgen Decline/Deficiency in the Aging Male)

Dotyczy ona ok. 10% mężczyzn w 60 rż, a szanse na jej wystąpienie zwiększa się wraz z wiekiem. Wynika to nie tylko z naturalnego spadku testosteronu wraz z kolejnymi dekadami życia mężczyzny, ale także ze spadku wydolności całego systemu: podwzgórza, przysadki, jąder i receptorów androgenowych.

Jak się diagnozuje hipogonadyzm?

Wczesna identyfikacja choroby u małych chłopców może zapobiec problemom związanym z ich opóźnionym dojrzewaniem.

Z kolei, wczesna diagnoza i leczenie u dojrzałych mężczyzn zapewnia lepszą ochronę przed zaburzeniami erekcji, pogorszeniem ogólnego samopoczucia, osteoporozą i innymi powiązanymi schorzeniami. 

Jeśli jesteś osobą z podejrzeniem hipogonadyzmu, to w trakcie konsultacji lekarskiej specjalista przeprowadzi pogłębiony wywiad zdrowotny oraz badanie fizykalne oceniające, czy rozwój Twoich narządów płciowych (prącie, jądra), owłosienie i proporcje ciała są zgodne z Twoim wiekiem. 

Lekarz zleci Ci również odpowiednie badania hormonalne, żeby ocenić poziom najważniejszych hormonów. W dalszej kolejności, możesz otrzymać zalecenia wykonania kolejnych procedur medycznych, których celem będzie ustalenie przyczyny hipogonadyzmu. Mogą one obejmować m.in. badanie nasienia, rezonans (MRI) przysadki mózgowej, badania genetyczne czy biopsję jądra.

Jak się leczy hipogonadyzm?

Wybór metody leczenia hipogonadyzmu zależy od rodzaju źródła choroby, wieku pacjenta, indywidualnej sytuacji zdrowotnej, a także planów rozrodczych.  

Możliwe opcje, które najczęściej stosujemy w leczeniu hipogonadyzmu to: 

(1) hormonalna terapia zastępcza (HTZ) testosteronem z wykorzystaniem żeli, plastrów lub w drodze iniekcji domięśniowych lub podskórnych; HTZ testosteronem ma na celu uzupełnić niedobór testosteronu i poprawić funkcjonowanie organizmu oraz ogólne samopoczucie pacjenta; 

(2) leczenie stymulujące (np. jeśli pacjent planuje ojcostwo w przypadku hipogonadyzmu wtórnego) - polegające na wdrożeniu kombinacji terapii farmakologicznej: 

• gonadotropiny (hCG, FSH, LH);
• selektywne modulatory receptora estrogenowego (SERM), znane również jako agoniści/antagoniści receptora estrogenowego (ERAA), np. Klomifen, tamoksifen;
• inhibitory aromatazy – np. anastrozol, letrozol, eksemestan

(3) leczenie choroby podstawowej - redukcja masy ciała, leczenie cukrzycy, odstawienie leków upośledzających działanie na osi przysadka mózgowa – jądra oraz wdrożenie zdrowych nawyków w codziennym życiu (np. sen powyżej 7h dziennie, regularna aktywność fizyczna, aktywna redukcja stresu)

Szacuje się, że hipogonadyzm dotyczy nawet 20–30% mężczyzn po 40. roku życia, ale większość z nich nigdy nie otrzyma diagnozy

U mężczyzn z hipogonadyzmem, odpowiednie leczenie może obniżyć ryzyko chorób serca i zawału, udaru, otyłości, cukrzycy i schorzeń metabolicznych oraz depresji. 

Leczenie hipogonadyzmu to często proces długofalowy, którego długość zależy od indywidualnego przypadku pacjenta. Terapia hormonalna najczęściej trwa miesiące, a w niektórych przypadkach nawet lata. Kluczowe znaczenie ma regularność podawania preparatów oraz systematyczna kontrola efektów leczenia. 

Pierwsze efekty terapii, takie jak poprawa samopoczucia, wzrost energii, libido czy poprawa koncentracji można zauważyć już po kilku tygodniach. Pełna stabilizacja parametrów hormonalnych następuje zazwyczaj w ciągu 3–6 miesięcy.  

Hipogonadyzm to nie koniec Twojej męskości

Jeśli zauważasz u siebie objawy niedoboru testosteronu, umów się na konsultację andrologiczną w naszej klinice.

Korzystaj z porad specjalistów posiadających uprawnienia w zakresie andrologii potwierdzone przez certyfikaty androloga klinicznego wydane przez EAA (European Academy of Andrology) i PTA (Polskie Towarzystwo Andrologiczne).

Jeśli wiesz lub podejrzewasz, że Twoim problemem są zaburzenia hormonalne, nigdy nie działaj samodzielnie, nie przyjmuj substancji, których stosowanie / dawkowanie nie jest poparte wcześniejszą diagnostyką zaburzeń hormonalnych poprzez wywiad medyczny, badania laboratoryjne i badanie fizykalne.

Przyjmowanie leków z pozaaptecznego źródła (np. siłownia, internetowe platformy zakupowe) lub korzystanie z internetowych receptomatów nie jest wystarczające w postawieniu właściwej diagnozy i odpowiedniego leczenia. Odwrócenie efektów takich działań jest jeszcze trudniejsze, a czasem wręcz niemożliwe. Bądź świadomy.